Son yıllarda ülkemizde de yetiştirilmeye başlanan yaban mersini için 2005 yılından beri Rize İkizdere Tozköy’de “Likapa Şenlikleri’’ düzenleniyor.
Prof. Dr. Neşet Arslan
Rizeli araştırmacı, şair ve yazar Fatih Sultan Kar şiirlerinin bir kısmını “Likapanın moruna, Rize’nin yeşiline” adını verdiği kitabında toplamıştır. Yazar “Likapa birçok şiirime konu olmuş, memlekete özlemi dile getirmeme kolaylık sağlamıştır” diyor ve ekliyor; “Dikenler arasında topladığım likapaları ezerek ve süzgeçten geçirerek suyundan yaptığım şırayı; metropol şehrinin içecekleriyle değişmem”.
Yaban mersininin Ericaceae (Fundagiller) familyasından olan Vaccinium cinsi çoğunluğu çalımsı yaklaşık 450 kadar türü vardır. V.myrtillus L., V. arctosaphylos L., V.uligonosum L. ve V.vitis-idae L. türleri kıyı bölgelerimizde doğal olarak yetişirler.
Bitkiye Doğu Karadeniz’de başta Likapa (Rize) olmak üzere değişik isimler verilmektedir.
Osmanlı zamanında Bursa civarında V. arctosaphylos L. ağaç çayı ve V.mytrtillus L. ise çimen çayı adı altında yapraklarının kullanıldığı bilgisi bulunmaktadır. İlk bitki hakkında Prof. Baki Kasaplıgil 1944 yılında “Tali Orman Ürünlerimizden Sapanca Çayı” adı altında bir kitap yazmıştır. İkinci bitkiye Rusya’da Kafkasya çayı da denilmektedir.
Yaban mersinin meyve ve yapraklarından ülkemizde eskiden beri yararlanılmakta ve meyveleri toplattırılıp, ihraç edilmektedir. Yazar M. Nihat Malkoç, değerli insan, bitki dostu Trabzon- Sürmeneli Nazım Bilgin’in, Karadeniz doğasında yetişen birçok bitkiyi yurt dışına ihraç ettiğini belirtiyor ve “Lise öğrencilik yıllarımda ben de merhuma bitki satmıştım. O zamanlar gelirlerimiz yetersiz olduğu için bütün köy halkı olarak dağlara çıkar, ormanlardan ligarba (likapa) toplardık. Bidonlara doldurduğumuz ligarbaları (yaban mersini) götürür kendisine satardık. Bu kazanç bize ilaç gibi gelirdi. Okul harçlıklarımızı bunlardan çıkarırdık.” diye ekliyor.
V.myrtillus L., Vaccinium corymbosum L. , Vaccinium australe L. ,Vaccinium ashei Reade ,Vaccinium angustifolium L. ,Vaccinium myrtilloides L. Vaccinium macrocarpon (Cranberry) gibi türlerin kültürü yapılmaktadır. Ülkemizde sadece V.myrtillus L.’nin yetiştiriciliği yapılmaktadır. FAO kayıtlarına göre yaban mersini türleri dünyada 18 ülkede yetiştirilmektedir ve üretimi yaklaşık 250 bin tondur. Bu üretimin % 55’i ABD’lerine ve %28’i Kanada’ya aittir. Vaccinium macrocarpon üretimi de 358 bin ton olup, bunun %95’i yine bu iki ülkeye aittir.
Yaban mersini meyveleri taze, kuru ve dondurularak yenildiği gibi reçel, marmelat, jöle yapımında, ayrıca süt ürünleri ve hamur işlerinde, alkollü alkolsüz içeceklerin imalinde kullanıldığı gibi yaprak ve kurutulmuş meyveleri çay olarak tüketilmektedir. Tanenli olan meyveleri vitamin, mineral maddeler ve meyve asitleri bakımından da zengindir.
Yaban mersini (V.myrtillus L.) tıbbi değeri yüksek, antioksidan ve bakteri öldürücü etkisi olan bir bitkidir. Kurutulmuş meyveleri özellikle çocuk ishallerinde kullanılır. Mide ekşimesi, bulantısına bağlı ishalleri çabukça iyileştirir. Kuru meyveler doğrudan yenilebilir, ancak kaynatılıp bir bardak içilmesi daha iyidir. Yaban mersininin çekirdekleri çok hassas kişilerde mide yanmasına sebep olabilir; kaynatılarak içildiğinde bu etki görülmez. Çay hazırlamak için, 3 yemek kaşığı dolusu kuru meyve yarım litre soğuk içine dökülür ve 10 dakika kaynatılır. Süzülüp soğutulduktan sonra ılık içilir. Bu çay ishal dışında ağız ve boğaz iltihaplarında ve yaralarında da gargara olarak kullanılır. 3-4 hafta, günde iki kere bir bardak içildiğinde hemerroide karşı iyi gelir. Taze meyveler ishal tedavisinde kullanılmaz hatta ishali tetikleyebilir. Meyvelerinin bilinen bir yan etkisi yoktur. Bitkinin yaprakları da ishal, öksürük, mide rahatsızlıkları, idrar yolları rahatsızlıkları, haricen cilt hastalıkları ve göz rahatsızlıklarında kullanılır. Yaprak çayı için,1-2 tatlı kaşığı yaprak ¼ litre kaynamış suya ilave edilir; 10 dakika demlenir, süzülür. Günde 2-3 defa bir bardak içilir veya gargara yapılır veya haricen yıkama ve lapa olarak kullanılır. Yaprakları antidiyabetik özelliklerinden dolayı şeker hastalığında da kullanılmaktadır. Yaprakları kullanılırken ölçülü olunmalıdır.
V.uligonosum L.’nin meyveleri ekşimsi ve daha lezzetlidir. Organik asitler, tanen, glikozit ve arbutin ihtiva eder. Tedavide kullanılışı yaban mersinine benzer. Fazla yenildiğinde veya içildiğinde unutkanlık, kusma ve baş ağrısı yapar. Hafif uyuşturucu etkisi vardır. Yaprakları Arbutin yönünden daha zengin olup, bu madde iyi bir idrar yolları dezenfektanıdır. Çay için 2 yemek kaşığı meyve veya yaprak ¼ litre soğuk suya ilave edilir, 10-12 dakika bekletip, süzülür hafif ısıtıldıktan sonra tatlandırıcı ilave edilmeden günde 1-2 bardak içilir.
Son yıllarda ülkemizde yaban mersini dikim alanı 6 hektara, üretimi de 8 tona ulaşmıştır. Yaban mersini özellikle ekolojik şartların uygun olduğu Doğu Karadenizde fındık ve çaya alternatif bir ürün olarak görülmekte; bu ürünlerde zaman zaman ortaya çıkan dar boğazları aşmada yardımcı olacağı düşünülmektedir.
Başta kültürü yapılan türler olmak üzere ülkemiz türleri de taranarak, yetiştirme denemelerinin yapılması, uygun olanların seçilip üretiminin belli bölgelerde yaygınlaştırılması önem arz etmektedir. Üzümsü meyvelere olan talebin arttığı bu dönemde bitkinin üretimin arttırılmasının önemli bir pazar problemi olmayacağı da dile getirilmektedir.
• Yaban mersini özellikle ekolojik şartların uygun olduğu Doğu Karadenizde fındık ve çaya alternatif bir ürün olarak görülmekte.
