Prof. Dr. Neşet ARSLAN
Ankara Ü. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü
“Şair Nurettin Altınok ‘Anason kokulu sevdalar’ şiirinde sevgilisine, ‘Dokunma anason kokulu sevdalarıma’ derken, bir diğeri ‘Anason kokulu düşlerde aklım’ diye sesleniyor”.
Şairlerin bu sevdalarının ve düşlerinin sebebi anason değil, rakıdır tabii. Bir yerde anason kokusu varsa, ilk akla gelen içkidir rakı. Oysa anason çok yönlü yararlanılan bir bitkidir. İsmet Zeki Eyüpoğlu Anadolu’da afrodizyak olarak kullanıldığını ve kullananların, etraftakiler rakı içmiş şüphesine kapılmasın diye kokusunu bastırmak için ağızlarında karanfil bulundurduğunu belirtmektedir.
Anason (Pimpinella anisum L.) Apiaceae (Umbelliferae) familyasına dahil, tek yıllık bir bitki olup, çok eskiden beri bilinmekte ve kültürü yapılmaktadır. Pimpinella cinsinin dünyada çoğunluğu kuzey kürede yayılış gösteren 150-200 kadar, ülkemizde 23 türü, 8 alt türü ve varyetesi vardır. Bunlardan 8 tanesi endemik olup, endemizm oranı %13’tür. Pimpinella cinsi tür zenginliği bakımından Apiaceae familyasında üçüncü, floramızda ise 89. sırada yer almaktadır. Anason Meksika, Şili, Türkiye, İtalya, Fransa, Hollanda, Doğu Avrupa ve Balkan ülkeleri, Kuzey Afrika ülkeleri, Ukrayna ve ABD’nin bazı bölgelerinde yetiştirilmektedir. Anasonun dünyadaki üretimi ile ilgili istatistiki bilgiler yoktur. Ancak anason, yıldız anasonu, kişniş ve rezenenin birlikte üretim, ihracat ve ithalat değerleri vardır. Anason, yıldız anasonu, kişniş ve rezenenin dünyada yaklaşık 700 bin hektarlık ekilişi, 460 bin tonluk bir üretimi vardır. Bunların toplam ticari hacmi 200- 250 bin ton, ticari değeri de 150-250 milyon dolar kadardır. Ayrıca dünyada 26 ton kadar da anason uçucu yağı üretimi vardır.
Türkiye’de anason Akdeniz, Ege ve Marmara Bölgelerinde yetiştirilmektedir. Toplam 9 ilimizde tarımı yapılmakta olup, bunlar; Burdur, Denizli, Afyon, Antalya, Muğla, Bursa, Balıkesir, İzmir ve Uşak’tır. Burdur ve Denizli illeri toplam üretimimizin yaklaşık %70’ini sağlamaktadır. Diğer yörelerimizde anason ziraatı bilinmemektedir. Ülkemizde anason ekilişi 1965-69 yılları arasında ortalama 2260 hektar iken, bu sürekli artmış 2000’li yılların başında 34.000-43.500 hektara, üretim de ekim alanına paralel olarak 1.709 tondan, 25.000 tona kadar yükselmiştir. Ancak, son yıllarda alkollü içecek üretiminin devlet tekelinden çıkması, üretim politikasının boşlukta kalması, piyasa fiyatlarının düşük seyretmesi ve son birkaç yıldır görülen kuraklığın etkileri nedeniyle anasonun üretimi önemli ölçüde azalmıştır. Yıllık anason ihracatımız 2.500-4.000 ton civarında olup, değeri de 3,5-5,5 milyon dolardır.
Anasonun kullanılan kısımları tohumları ve uçucu yağıdır. Anason tohumları botanik anlamda meyve olup, çoğunlukla şizokarp (ikili), bazen de merikarp (tekli) haldedir. Meyveler pratikte tohum olarak adlandırıldığından burada da tohum denilmiştir. Ancak drog ticaretinde ve farmakopelerde meyve (fructus anisi) olarak isimlendirilmektedir. Anason tohumlarının bileşiminde %18 protein, %8-12 sabit yağ, %4-5 şeker, %24 diğer azotlu öz maddeler, %17-18 ham selüloz, %1.5-6 uçucu yağ, %5-7 ham kül vardır. Burdur, Denizli ve Gaziantep’ten temin edilen anasonlarda yapılan bir analizde ortalama olarak %8.34 nem, %14.57 ham selüloz, %18.60 protein, %7.36 kül, %13.30 sabit yağ bulunmuştur. Diğer birçok kaynakta da anason tohumlarının bileşimi konusunda benzer değerler verilmektedir. Anason tohumları, hem baharat hem de tıbbi amaçla kullanılmaktadır. Anason baharat olarak özellikle hamur işlerinde ve şekerlemelerde kullanılır. Bazı ülkelerde anasonun sebze ve balık ürünlerinde, marmelat yapımında, turşularda da kullanıldığı, meşhur baharat karışımı olan körinin bazı spesifik tiplerine katıldığı belirtilmektedir.
Anasonun en yaygın kullanım yeri alkollü içki imalidir. Rakı ve bazı likörlerin imalinde anason çok önemli yere sahiptir. Ülkemizde de anason en çok bu amaçla kullanılmaktadır. Anason meyveleri ıslatılıp sumaya doğrudan katılmaktadır.
Anason tıpta kramp çözücü, gaz ve balgam söktürücü olarak kullanılır. Başta Avrupa farmakopesi olmak üzere birçok ülkenin farmakopesinde kayıtlıdır. Türk kodeksinin 1940 yılı baskısında da anason meyvesi yer almaktadır. Özellikle sindirim sistemi ve solunum yolları rahatsızlıklarında kullanılan bitkisel çayların karışımına girdiği gibi, hazır öz (instant) çayların yapımında da kullanılır.
Anasonun ikinci kullanılan ürünü uçucu yağıdır. Anason uçucu yağının bileşiminde bulunan en önemli bileşik anethol olup, trans ve cis olmak üzere iki tipi vardır. Trans-anetol uçucu yağın esas maddesidir. Anason uçucu yağının bileşiminde ayrıca anisketon, anisik asit, isoanetol, anisaldehit, metilkavikol, b-karyofillen, g-himachelen, anisalkol, carvon, ojenol, linalol bulunur. Anisaldehit anason uçucu yağında anetol ile birlikte az miktarda bulunur. Anason yağında az miktarda anisalkol de vardır ve ayrıca vanilya kabuğu ve yıldız anasonunda da bulunur.
Anason uçucu yağı da tohumları gibi aroma maddesi olarak içki ve şekerlemelerde, ilaç sanayinde; ayrıca diş macunu ve ağız bakım preparatlarında, parfümeri ve kozmetik sanayinde çiçek kokularında ve tuvalet sabunlarının imalinde de kullanılmaktadır. Anason uçucu yağı da Türk farmakopesi 1974’de ve diğer bazı ülkelerin farmakopelerinde yer almaktadır. Anetol, ayrıca yıldız (Çin) anasonu (Illicium verum), rezene (Foeniculum vulgare) gibi bitkilerin uçucu yağlarında da bulunmakta, ayrıca sentetik olarak da imal edilmektedir. Anason uçucu yağı rezene uçucu yağından bileşiminde fenkon bulunmaması ile yıldız anasonu uçucu yağından 2 hidroksi anetol metil tereyağ asidi esteri varlığı ile ayrılır. Yıldız anasonu uçucu yağında bulunan 1.4 cineol de anason uçucu yağında bulunmaz. Cis-anetol tabii anetolde hiç yok veya çok az iken, sentetik anetolde daha yüksek oranda bulunma tehlikesi mevcuttur. Cis-anetol, trans-anetolden 10-20 kat daha fazla toksiktir.
