Prof. Dr. Neşet Arslan
Birleşmiş Milletler tarafından 2013 yılının “geleceğe binlerce yıl önce ekilen tohumlar” sloganıyla kinoa yılı olarak ilan edilmesi, tüm dünyada bitkiye olan ilgiyi ve talebi arttırdı.
Değerli okuyucular, Jojoba hakkında bilgi verirken (Gıdahattı sayı 25) arada bir de olsa gündeme gelen ve ülkemizde bir şekilde değerlendirilen veya yetiştirilmek istenen bitkilere de değineceğimi belirtmiştim. Son zamanlarda sıkça gündeme gelen Kinoa da bu bitkilerden birisi. İletişimin gelişmesi, bilgiye eskiye göre çok daha kolay ulaşılabilmesi sonucu öğrenilen veya ismi yeni duyulan bitkiler, insanların ilgisini daha fazla çekmektedir. Aynı durum besin destek ürünleri kapsamında satılan ürünlerde de sıklıkla görülmektedir.
Kinoa, Güney Amerika’nın And dağları silsilesi üzerinde, özellikle 2.500 4.000 m. yüksekliklerde 5-6 bin yıl öncesinden beri yetiştirilen bir kültür bitkisidir. Güney Amerika’nın kadim medeniyetlerinden olan Aztek, Maya ve İnkaların; bugün de soyları bunlara dayanan yerel Quechua ve Aymara kabilelerinin temel gıda maddelerinden birisidir. Amerika kıtasının keşfinden sonra orijini bu kıta olan bitkilerin eski dünyaya getirilişi, eski dünya bitkilerinin bu kıtaya götürülüşü ve bu bitkilerin yeni yerlerinde büyük gelişmeler göstermesi bitkisel üretim seyrinde önemli değişikliklere sebep olmuştur. İspanyolların Güney Amerika’yı işgalinden sonra arpanın oraya götürülmesi ile tarımı gerilemiştir. Bu kıta dışında tarımı ilk defa 1800’lü yıllarda Fransa’da yapılmaya başlanmıştır. Diğer kültür bitkilerinin rekabetine dayanamadığından eski önemini yitirmekle birlikte, özellikle Bolivya, Peru ve Ekvator’da yetiştirilmektedir. Bu ülkelerde son yıllardaki ekim alanı toplam 95-105 bin hektar, üretimi 80-83 bin ton, verimi de 80 kg/da civarındadır.
Birleşmiş Milletler tarafından 2013 yılı “geleceğe binlerce yıl önce ekilen tohumlar” sloganıyla kinoa yılı olarak ilan edilmiştir. Birleşmiş Milletler tarımla ilgili bazı konulara dikkati çekmek için her yıl bir konuyu seçmektedir. Bu yılın ana teması da “Aile Çiftçiliği”dir. Kinoanın yukarıda belirtilen ülkeler dışında ABD, Fransa, İsveç, Danimarka, Hollanda, Kanada, Kenya, Hindistan gibi ülkelerde de yetiştirilme çalışmaları yapılmaktadır. Yıl çerçevesinde bitkiye dikkat çekmek için faydalı özelliklerine dikkat çekilmiş; bunlar tüm dünyada bitkiye olan ilgiyi ve talebi arttırmış, fiyatları ise son üç yılda sürekli artarak üç kattan fazla artarak 3000 doların üzerine çıkmış ve tavan yapmıştır. Üretici ülkeler artan talebi karşılamak amacıyla ihracata yönelince küçük çiftçiler kendi ihtiyaçları için yetiştirdikleri ürünlerini bile elden çıkarma durumunda kalmışlardır. Bu durum, bitkiden yararlanan yerel halkın beslenme imkânlarını zorlaştırmıştır.
Kinoa (Chenopodium quinoa) bitkisi ıspanak ve şeker pancarı gibi bitkilerle akraba Horozibiğigiller (Amaranthaceae (Syn:Chenopodiaceae)) familyasındandır. Chenopodium türleri ülkemizde sirken olarak bilinir ve yaprakları sebze olarak tüketilir; aynı zamanda bilhassa sulu tarım alanlarında önemli tarla yabancı otudurlar. Ülkemizde 15 Chenopodium türü bulunmaktadır.
Tohumları tahıl tohumları gibi gıda olarak değerlendirilir. 100 kinoa tohumunun bileşiminde %69 toplam karbonhidrat, %16.5 protein, %6.3 yağ vardır. Protein ve yağ bakımından tahıllara göre daha zengindir. Enerji değeri 399 Kcal/100 g olup, buğdaya benzerlik gösterir. Proteinindeki amino asitlerin kompozisyonu FAO’3-10 yaş arası çocukların ihtiyaçlarını karşılayacak düzeydedir. Methionin ve lisin bakımından tahıllardan daha zengin, lösin bakımından ise fakirdir. Yağın %80 den fazlası doymamış yağ asitlerinden oluşmakta, Omega-3 ve Omega-6 ihtiva etmektedir. Yağ en fazla kepek ve kabuk kısmında bulunmaktadır. Kinoa, diyet lif bakımından da iyi özelliklere sahiptir. Kalsiyum, demir, magnezyum ve potasyum bakımından tahıllardan daha zengin olup, niacin bakımından tahıllara göre fakir,riboflavin bakımından ise zengindir. Kinoa ayrıca %5 kadar saponin taşır. Yapılan çalışmalarda kabuk kısmındaki saponinlerden kozmetik preparatların üretiminde yararlanıldığı belirtilmektedir.
Bilgilerden de anlaşılacağı gibi kinoa iyi bir gıda ham maddesidir. Ancak ülkemizdeki satış fiyatına bakıldığında 40-50 TL/kg gibi çok fahiş bir fiyatla tüketiciye ulaştırıldığı görülmektedir. Kesinlikle bu fiyata almaya değmez; bunun yerine aynı fiyata başta et olmak üzere pek çok gıda temin edilip tüketilebilir. Şöyle de söyleyebiliriz; bu bitkinin yetiştiricileri olan Güney Amerikalıların bizim buğdayımızı 40-50 TL/kg ile almaları neyse, bizim de yaptığımız odur.
Yetiştiricilere öneriler
Bitkinin yetiştiriciliğinde en önemli dezavantajı, hasadının henüz tam mekanize edilememiş olmasıdır. Tohumlarını dökmesi de istenmeyen bir özellik olup, bir sonraki bitkide yabancı ot olarak çıkma ihtimali kuvvetle muhtemeldir. Gelişme dönemi 100-150 gün kadar olup, kısa gün bitkisidir. Erkenci ve uzun gün şartlarından fazla etkilenmeyen, saponinlerce fakir çeşitlerinin de geliştirildiği belirtilmektedir. Yetiştirildiği toprakların geçirgen olması dışında fazla bir isteği yoktur. Bitki, eksi dört beş dereceye kadar soğuğa dayanabilmektedir. Gübre, sulama ve girdilere tepkisinin yüksek olmadığı belirtilmekle beraber veriminin 40 – 400 kg/da arasında değiştiğinin belirtilmesi, bu ifadenin doğru olmadığını göstermektedir. Bununla beraber dünya ortalaması olarak veriminin 80 kg civarında olduğu unutulmamalıdır. Ülkemizin güney bölgelerinin bitki için daha uygun olduğu
