Anaların Aspirini; Gümüşdüğme

Bir arkadaşla konuşurken, “Bizim bitkiler ile ilgili isimlendirmelerimiz biraz zayıf” demişti. Ancak “gümüşdüğme” ismini görünce bunun pek de düşünüldüğü gibi olmadığını fark ettim.

Prof. Dr. Neşet Arslan

Türk insanı bitkilerin morfolojik özellikleri, yetiştiği yöre veya bitkiden yararlanma durumuna göre öyle güzel isimler kullanıyorlar ki şaşa kalırsınız.

Gümüşdüğme de bunlardan birisi. Gerçekten çok yerinde bir betimleme ile bitkinin çiçek durumu düğmeye, beyaz petal çiçekleri de gümüşe benzetilmiş ve olmuş gümüşdüğme! Bir isim bir bitkiye, ancak bu kadar uyumlu olur.

Gümüşdüğme (Tanacetum parthenium) (Sinonimi: Chrysanthemum parthenium (L.) Bernh.) Asteraceae familyasından ülkemizde 23 endemik olmak üzere 69 takson ile temsil edilen Tanacetum (Pireotları) cinsinin bir üyesidir. Doğal olarak Avrupa, Asya’nın kuzey kısımları ve Kuzey Amerika’da yetişir. Ülkemizde daha çok kuzey kıyı bölgelerimizde bulunmakla birlikte, birçok bölgemizde doğal olarak yetişmektedir.

Bitki çok yıllık olup, 60 cm’ye kadar; hatta besin maddesince zengin, uygun iklim ve şartlarda 80 cm’ye kadar boylanabilir. Yaprakları kasımpatı yapraklarına benzer. Seyrek tüylü, yeşil renkli 2-5 cm uzunlukta oval ve parçalı görünümlüdür. Çiçekleri dalların uç kısmında gevşek salkım şeklinde 5-30 adedi bir aradadır. Her bir çiçek 12 – 22 mm çaplı tabla şeklinde olup, etrafında beyaz renkli dilsi çiçekler, iç kısımda ise sarımsı renkte çok sayıda çiçek bulunur; papatyaya benzerlik gösterir. Çiçeklenme dönemi bitkinin yetiştiği yere de bağlı olarak, Haziran sonundan Ekim’e kadardır. Meyve aken tipi olup, oldukça küçüktür; bin tane ağırlığı 0,2 gram kadardır. Bitkinin tüm kısımları kendine has keskin kokuludur.

Bitkinin İngilizce ismi fewerfew ateş düşürücü özelliğine, Almanca ismi Mutterkraut ise bizim kocakarı ilacı tabirimize benzer olarak “anaların bitkisi” anlamında çok sık kullanılmasına işaret etmektedir. Bu isim, bu bitkiye has olmakla birlikte, anaların el altında hazır bulundurdukları diğer bazı bitkiler için de kullanılmaktadır.

Gümüşdüğme ana bileşeni %0,5-2 oranındaki seskiterpen laktonlar, uçucu yağ (%0,5) flavonoitlerdir. Seskiterpen laktonların yüzde 85’i partenolitten ibarettir. Uçucu yağın ana bileşenleri kâfur ve krizantenil asetat; başlıca flavonoitler ise apigenin ve luteolin glikozitleridir.

Yapılan bir araştırmada bitkinin tam çiçeklenme döneminde uçucu yağ en yüksek bulunmuştur. Uçucu yağın ana bileşenlerinden kâfur gelişme dönemine bağlı olarak artarken, krizantenil asetatın oranı gelişmenin ilk dönemlerinde yüksek iken sonradan azalmaktadır. Bu çalışmada incelenen yağ numunelerinin hiçbirinde, potansiyel olarak toksik monoterpenler olan α- veya β-tuojone (tüyon) tespit edilemediği ve bunun önemli olduğu vurgulanmıştır.

Avusturya’da yılın bitkisi seçildi

Gümüşdüğme çok eskiden beri tedavide kullanılan bitki olup, kullanılan kısımları toprak üstü kısımları yani herbasıdır. Bitkinin herbası (Tanaceti parthenii herba), Avrupa Farmakopesi’nde kayıtlıdır. Farmakope’de ana etken madde partenolit kabul edilmekte ve bunun en az %0,2 olması gerektiği belirtilmektedir. Avusturya’da 2017 yılının tıbbi bitkisi seçilmiştir. Avrupa Tıp Ajansı’nın (EMA) Bitkisel Tıbbi Ürünler Komitesi (HMPC) monografına göre; anti kanserojen, mikrop öldürücü, ağrı kesici, yangıyı önleyici, ateş düşürücü, kas gevşetici, kan pıhtılaşmasını önleyici, kadınlarda adet düzenleyici ve adet söktürücü, migreni tedavi edici ve uçucu yağı mantar ve bakterilere etkili olmaktadır. Yan etkilerinin ise az veya tolere edilebilir olduğu, ancak Asteraceae familyası bitkilerine alerjisi olanlara bu bitkinin de alerjik olabileceği vurgulanmıştır. Avrupa’da halk tıbbında migrene karşı, bir taze yaprağın ekmek içine konularak yenilmesinin ağız yaralarına sebep olduğu, bunun yerine kapsül preparatlarının kullanılmasının uygun olacağı belirtilmiştir.

Anadolu halk tıbbında Gümüşdüğme

Gümüşdüğme, Anadolu halk tıbbında Dioskorides’ten bu yana bitki kuvvet verici, uyarıcı, adet söktürücü, böcek öldürücü olarak kullanılmaktadır. Avrupa’da özellikle kadınlarda adet düzensizlikleri ve kadın hastalıklarında kullanıldığı gibi, ateş düşürücü ve ağrı kesici olarak da kullanılmaktadır. Bitki ‘anaların aspirini” olarak da anılmaktadır. Modern tıpta özellikle migren tedavisinde öne çıkmış ve tedavisi zor olan bu rahatsızlıkta güvenilir olduğu belirtilmiştir.

Üç yaşından küçük çocuklarda ve hamilelerde kesinlikle kullanılmamalıdır. Daha büyük çocuklarda erişkinlerin üçte biri veya yarısı kadar doz ayarlanmalıdır. %0,2-0,4 parthenolit içerecek şekilde standardize edilmiş gümüşdüğme preparatları migren için, günde 4 defaya kadar 100-300 mg alınabilir.

Gümüşdüğme tıbbi maçla veya süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.